โรงเรียนสาธิตฯ ได้พิจารณาเห็นว่าแนวคิดปรัชญาที่เน้นการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ เป็นแนวคิดหนึ่งที่สามารถพัฒนานักเรียนให้เป็นผู้มีความสามารถคิด วิเคราะห์ สังเคราะห์ ตัดสินใจและแก้ปัญหา รวมทั้งสามารถทำงานร่วมกับผู้อื่นได้อย่างมีประสิทธิภาพ ตลอดจนสามารถนำความรู้และประสบการณ์ที่ได้จากการเรียนรู้ไปใช้ในสภาพจริงได้ ดังนั้นโรงเรียนจึงได้ปรับปรุงหลักสูตรวิทยาศาสตร์และประกาศใช้ตั้งแต่ปีการศึกษา 254 ในชั้นป.1 ป.2 ป.3 และ ป.4 แล้วทำการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้จนครบชั้น ป.5 และ ป.6 ในปีการศึกษา 2543

ปัจจุบันการจัดการเรียนการสอนวิทยาศาสตร์ในระดับชั้นประถมศึกษาของโรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัย-เกษตรศาสตร์ ใช้แนวคิดในการสอนวิทยาศาสตร์ตามแนวการสร้างองค์ความรู้ และทำการปรับปรุงยุทธวิธีการสอนให้ดีขึ้นมาอย่างต่อเนื่อง โดยอาศัยประสบการณ์และการวิจัยของอาจารย์ผู้สอนควบคู่ไปกับการจัดการเรียนการสอน

• ธรรมชาติของวิทยาศาสตร์
• การจัดการเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้
• การประเมินผลตามสภาพจริง
• เล่าสู่กันฟัง…จากประสบการณ์การสอนวิทยาศาสตร์ตามแนวการสร้างองค์ความร้
• งานวิจัยของอาจารย์เกี่ยวกับการจัดการเรียนการสอนตามแนว STS

ปรียา บุญญสิริ*

เมื่อได้ยินคำว่า "การสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้" หลายคนคงเกิดความกังวลใจและสงสัยว่าจะสอนอย่างไร จึงจะให้ผู้เรียนสามารถสร้างองค์ความรู้ได้ และจะทำได้จริงหรือ โดยเฉพาะใช้วิธีนี้กับเด็กๆ ครูทั้งหลายคงไม่เชื่อว่าจะทำได้ เพราะมักจะคุ้นเคยกับการสอนที่ครูเป็นผู้ถ่ายทอดความรู้ให้แก่นักเรียน โดยครูต้องมีความรู้เนื้อหามากๆ และมักคิดว่าความรู้ต่างๆ ที่เกิดขึ้นนั้นต้องมาจากผู้รู้ซึ่งได้มีการค้นพบและบันทึกไว้ แต่มีแนวคิดที่เกี่ยวกับการเรียนรู้โดยการสร้างองค์ความรู้ ซึ่งมีพื้นฐานมาจากทฤษฎีทางจิตวิทยาที่สำคัญ 2 ทฤษฎี คือทฤษฎีพัฒนาการทาง สติปัญญาของ Piaget และทฤษฎีวัฒนธรรมเชิงสังคมของ Vygotsky

ในเรื่องของการสร้างองค์ความรู้นั้น สิ่งสำคัญที่ควรคำนึงถึงคือทฤษฎีการสร้างองค์ความรู้ หลักการเรียนรู้ตามแนวการสร้างองค์ความรู้ การจัดหลักสูตรให้สนองหลักการเรียนรู้ตามแนวการสร้างองค์ความรู้ ลักษณะของครูที่สอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ ลักษณะของนักเรียนที่เรียนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ บรรยากาศในชั้นเรียนที่

ส่งเสริมให้เกิดการเรียนรู้ตามแนวการสร้างองค์ความรู้ และรูปแบบการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ เพื่อจะได้เป็นกรอบความคิดที่จะนำไปใช้ในการสร้างหลักสูตรและจัดการเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ได้

กล่าวว่า " ทฤษฎีการสร้างองค์ความรู้เป็นทฤษฎีเกี่ยวกับความรู้และการเรียนรู้ โดยอาศัยพื้นฐานทางจิตวิทยา ปรัชญาและมานุษยวิทยาที่ใช้อธิบายว่าความรู้คืออะไร และได้ความรู้มาอย่างไร ทฤษฎีนี้อธิบายว่าความรู้เป็นสิ่งชั่วคราวมีการเปลี่ยนแปลงได้และมีการพัฒนาอาศัยสื่อกลางทางสังคมและวัฒนธรรม ส่วนการเรียนรู้เป็นกระบวนการที่สามารถ ควบคุมได้ด้วยตนเอง โดยต้องต่อสู้กับความขัดแย้งระหว่างความรู้เดิมกับความรู้ใหม่ที่แตกต่างกับความรู้เดิม ซึ่งเป็นการสร้างความรู้ใหม่"

Von Glaserfeld (อ้างถึงใน Cheek, 1992: 63-64) กล่าวถึงการสร้างองค์ความรู้ว่า " การสร้างองค์ความรู้มีหลักการ 2 ข้อ คือ 1) ความรู้ไม่ได้เกิดจากการรับรู้เพียงอย่างเดียว แต่เป็นการสร้างขึ้นโดยตัวผู้เรียนด้วยความเข้าใจ 2) หน้าที่ของการรับรู้คือการปรับตัวและการประมวลประสบการณ์ทั้งหมด แต่ไม่ใช่เพื่อการค้นพบสิ่งที่เป็นจริง"

Wilson (อ้างถึงใน วรรณทิพา, 2541: 7) กล่าวถึงการสร้างองค์ความรู้ว่า "Constructivism เป็นทฤษฎีของความรู้ที่ใช้อธิบายว่า เรารู้ได้อย่างไรและเรารู้อะไรบ้าง Constructivism จึงเป็นวิธีการคิดเกี่ยวกับเรื่องของความรู้และการเรียนรู้"

สรุปว่าการสร้างองค์ความรู้ เป็นทฤษฎีอาศัยพื้นฐานทางจิตวิทยา ปรัชญา และมานุษยวิทยาที่จะอธิบายว่าความรู้ไม่ได้เกิดจากการรับรู้เพียงอย่างเดียว แต่เกิดจากการสร้างขึ้นด้วยตนเอง โดยมีการปรับความรู้เดิมกับความรู้ใหม่จนเกิดเป็นการสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเอง การสร้างองค์ความรู้จึงเป็นวิธีการคิดเกี่ยวกับเรื่องของความรู้และการเรียนรู้

3

แนวคิดเกี่ยวหลักการสร้างองค์ความรู้นั้น Moscovici (1994) ได้ทำการศึกษาวิเคราะห์กระบวนการสอนและการเรียนรู้ พบว่าในกระบวนการสอนและการเรียนรู้ตามแนวการสร้างองค์ความรู้นั้นประกอบด้วยหลักพื้นฐาน 2 ประการคือ ความรู้เกิดจากผู้เรียนลงมือปฏิบัติจริงในบริบททางสังคมโดยเป็นผู้สร้างองค์ความรู้ขึ้นเอง และตัวผู้เรียนแต่ละคนต้องรับผิดชอบในการสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเอง กล่าวคือรับผิดชอบในสิ่งที่ตัวเองจะเรียนรู้และวิธีการที่จะเรียนรู้

Fosnot (อ้างถึงใน Brooks and Brooks, 1993: vii-viii) ได้กล่าวถึงหลักการของการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ ว่านักการศึกษาได้กำหนดหลักการไว้ดังนี้

1. ตั้งปัญหาให้เกี่ยวข้องกับตัวผู้เรียน
2. กำหนดโครงสร้างการเรียนรู้ ควรกำหนดโครงสร้างการเรียนรู้ในลักษณะที่เป็นแนวคิดใหญ่ (big ideas) หรือความคิดรวบยอดที่เป็นความคิดรวบยอดพื้นฐาน

1. ปรับหลักสูตรให้เข้ากับ suppositions ของนักเรียน
2. ประเมินการเรียนรู้ของนักเรียนในบริบทของการสอน

ในการดำเนินการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้นี้ Yager (1991: 4) ได้เสนอแนวทางในการดำเนินการสอนสำหรับครูที่สอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ดังนี้

สำหรับวิธีการประเมินผลนั้น มีการประเมินจากฝ่ายต่าง ๆ 3 ฝ่ายคือการประเมินผลโดยครู การประเมินตนเอง และการประเมินโดยเพื่อน รูปแบบของการประเมินผลควรใช้การประเมินการปฏิบัติ และการประเมินผลปลายภาคซึ่งเป็นการประเมินโดยใช้แบบวัดความคิดรวบยอดหรือโครงงาน

สรุปได้ว่าในการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้นั้น ความรู้จะต้องเกิดจากการสร้างด้วยตัวของ

ผู้เรียนเอง โดยผู้เรียนลงมือปฏิบัติจริง และตัวผู้เรียนต้องรับผิดชอบในการสร้างความรู้ด้วยตนเอง นอกจากนี้ยังพบว่าครูควรมีความเข้าใจเกี่ยวกับทฤษฎีการเรียนรู้ตามแนวการสร้างองค์ความรู้และนำความรู้ในเรื่องการเรียนรู้ การสอนตลอดจนการวิจัยเข้ามาใช้ในการเรียนการสอน

ดังนั้นในการจัดการเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ที่เน้นให้นักเรียนเกิดการสร้างความรู้ด้วยตนเองนั้น ครูจำเป็นต้องจัดการเรียนการสอนและบรรยากาศในการเรียนรู้ให้นักเรียนเกิดการสร้างความรู้ด้วยตนเอง การเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้จึงจะบรรลุจุดหมายที่ต้องการได้ จึงได้มีการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับลักษณะการจัดการเรียนการสอน ลักษณะของครู ลักษณะของนักเรียน และการสร้างบรรยากาศในชั้นเรียนหลายเรื่อง

ในการจัดการเรียนการสอนเพื่อให้เกิดการสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเองนั้น ครูผู้สอนมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่ง โดยจะต้องรู้และเข้าใจลักษณะของครูทั้งในด้านการสอนและการปฏิบัติต่อนักเรียนที่จะทำให้เกิดบรรยากาศในการเรียนรู้ด้วยการสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเองรวมทั้งอีกทั้งการปฏิบัติตนทั่ว ๆ ไปด้วย ดังจะเห็นได้จากความคิดเห็นของ Brooks และ Brooks (1993: 101-118) ที่กล่าวถึงลักษณะของครูที่สอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ดังนี้

Brooks และ Brooks (1993: 17) ได้เปรียบเทียบให้เห็นบรรยากาศในการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ (constructivist classroom) และการสอนแบบปกติ (traditional classroom) ดังตารางที่ 1

ตารางที่ 1 การเปรียบเทียบบรรยากาศในการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ และการสอนแบบปกติ

6

ในการจัดกิจกรรมการเรียนการสอนนั้น ครูควรจัดกิจกรรมการเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ ซึ่งให้นักเรียนเป็นผู้สร้างองค์ความรู้ด้วยตนเอง โดยครูมีบทบาทเป็นผู้ช่วยเหลือ อำนวยความสะดวกและดูแลเรื่องความปลอดภัยในการสืบค้นความรู้ของนักเรียน โดยมีขั้นตอนดังนี้

ผู้ฟังกลุ่มต่าง ๆ และด้วยวิธีการต่าง ๆ เช่น การรายงาน การสาธิต การจัดป้ายนิเทศ และการนำเสนอการทดลอง เป็นต้น

*

ปรียา บุญญสิริ

ผศ.ดร.นฤมล ยุตาคม ประธานหลักสูตรของโรงเรียนในขณะนั้น ได้จัดการฝึกอบรมให้ความรู้เกี่ยวกับการสอน วิทยาศาสตร์ตามแนวการสร้างองค์ความรู้หลายครั้ง และได้ถามความคิดเห็นดิฉันว่า สนใจจะปรับปรุงหลักสูตร

วิทยาศาสตร์และการจัดการเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้หรือไม่ ดิฉันจึงได้ทำความเข้าใจเกี่ยวกับ

หลักสูตรและแผนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้ของต่างประเทศ แล้วเห็นว่าน่าสนใจและสามารถพัฒนาเด็ก

ให้มีคุณลักษณะของนักวิทยาศาสตร์ได้ จึงตัดสินใจปรับปรุงหลักสูตรวิทยาศาสตร์ โดยมีผศ.ดร.นฤมล ยุตาคม เป็นประธานในการปรับปรุงหลักสูตรในครั้งนั้น และประกาศใช้ตั้งแต่ปีการศึกษา 2541 ในระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 1-3และระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 จนกระทั่งใช้ครบทุกระดับชั้นในระดับประถมศึกษาในปีการศึกษา 2543 การเปลี่ยนแปลงหลักสูตรจากที่ครูเป็นผู้กำหนดกิจกรรมให้นักเรียนทำมาเป็นให้นักเรียนมีบทบาทเป็นผู้เรียนรู้และสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเอง โดยครูลดบทบาทเป็นเพียงผู้ช่วยเหลือแนะนำ เป็นสิ่งที่ไม่ง่ายเลย ต้องพยายามปรับความคิดของตนเองและให้กำลังใจตนเองอยู่ตลอดเวลา ดิฉันทำหลักสูตรของระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 เสร็จ แต่ยังไม่มีโอกาสได้ใช้หลักสูตรเลยเนื่องจากต้องไปศึกษาต่อ จนกระทั่งในปีการศึกษา 2543 ดิฉันได้เข้ามาทำวิจัยปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม เรื่องการพัฒนารูปแบบกระบวนการจัดการเรียนการสอนวิทยาศาสตร์ตามแนวการสร้างองค์ความรู้ในระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 5 โรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ โดยได้รับความร่วมมือช่วยเหลือจากอาจารย์ 3 ท่าน คือ อาจารย์ชนิดา ชีพเป็นสุข อาจารย์ปรีดา สุขประเสริฐ และอาจารย์สุภาพร สุขเจริญ เป็นอย่างดี โดยเฉพาะอย่างยิ่งอาจารย์ทั้ง 3 ท่านได้ช่วยกันแก้ปัญหาและพัฒนาการเรียนการสอนจนค่อนข้างประสบความสำเร็จ และทำให้ดิฉันได้ข้อค้นพบจากการวิจัยหลายประการ

สิ่งที่ดิฉันจะเล่าให้ฟังต่อไปนี้ เป็นเพียงกำลังใจที่จะให้ท่านอย่าเพิ่งท้อแท้หรือหมดกำลังใจไปก่อน เพราะกว่าจะประสบความสำเร็จในการฝึกนักเรียนได้นั้น ต้องใช้เวลาค่อนข้างมาก บางครั้งอาจใช้เวลาร่วมปีการศึกษาก็ได้ อีกประการหนึ่ง ในการจัดการเรียนการสอนที่เน้นการให้นักเรียนสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเเองนั้น จะทำให้ครูผู้สอนที่เคยยึดมั่นในการให้ความรู้แก่นักเรียน ทำใจไม่ค่อยได้กับการที่ต้องเปลี่ยนบทบาทมาเป็นผู้ให้คำแนะนำช่วยเหลือนักเรียน เนื่องจากกลัวว่านักเรียนจะทำไม่ได้หรือได้รับความรู้ไม่ครบถ้วนตามที่ครูต้องการ นอกจากนี้การเรียนการสอนแบบนี้ต้องใช้เวลามาก กว่านักเรียนจะสร้างองค์ความรู้ได้ จึงกลัวว่าจะเรียนไม่ทันตามหลักสูตร ความกังวลเหล่านี้เป้นอุปสรรคต่อการจัดการเรียนการสอนตามแนวคิดนี้เป็นอย่างมาก ดังนั้นครูต้องพยายามเอาชนะอุปสรรคเหล่านี้ และพยายามฝึกให้นักเรียนได้สืบค้นความรู้ด้วยตนเองให้ได้ ซึ่งอาจต้องใช้เวลามากหน่อย แต่ผลที่ได้คุ้มค่าเหลือเกิน ดังเช่นจากการวิจัยทั้งตัวดิฉันเองและอาจารย์ที่เข้าร่วมในโครงการวิจัยพบปัญหามาตั้งแต่เริ่มแรก กล่าวคือในขั้นสงสัยทั้ง ๆ ที่อาจารย์สร้างสื่อที่จะเป็นสถานการณ์ให้นักเรียนเกิดความสงสัยค่อนข้างตรงกับแนวคิดแล้ว แต่นักเรียนกลับไปตั้งคำถามในประเด็นที่ไม่เกี่ยวข้อง พอถึงการจัดกลุ่มคำถามของกลุ่มย่อย ก็เกิดปัญหาอีก คือไม่ทราบวิธีการว่าจะเลือกคำถามอย่างไร และจัดกลุ่มคำถามอย่างไร นอกจากนี้ยังมีปัญหาอีกว่านักเรียนรู้สึกน้อยใจต่อการที่ไม่ได้รับเลือกคำถามที่เขาตั้งขึ้น บางคนโกรธที่เพื่อนไม่เลือกคำถามของเขา ครูต้องอภิปรายกับนักเรียน โดยให้มีการชี้แจงเหตุผลที่เลือกและไม่เลือกคำถามเหล่านั้น ทำให้สมาชิกที่ไม่ได้รับการเลือกคำถามเข้าใจและยอมรับในที่สุด สำหรับการทำงานในขั้นนี้ครั้งแรกปรากฏว่างานไม่เสร็จในเวลา มีเพียงกลุ่มเดียวจาก 3 ห้องที่ทำเสร็จ อาจารย์จึงต้องมาปรึกษาและหาแนวทางแก้

ปัญหานี้

*

เมื่อเข้าสู่หน่วยที่ 2 ร่างกายของเรา ปัญหาต่าง ๆ ได้รับการแก้ไขให้ดีขึ้น นักเรียนสามารถทำงานได้อย่างมี ประสิทธิภาพมากขึ้นในขั้นตอนต่าง ๆ ของการสอน จะเห็นว่านักเรียนสามารถแบ่งหน้าที่ในการทำงานดี นักเรียนช่วยกันทำงาน โดยทุกคนมีหน้าที่ ทำให้เกิดบรรยากาศของการทำงาน เกือบทุกคนขะมักเขม้นอยู่กับงานของกลุ่ม ซึ่งเป็นภาพที่น่ารักมาก นอกจากนี้ยังมีบรรยากาศของการเกื้อกูลช่วยเหลือซึ่งกันและกัน ดิฉันชอบดูภาพการทำงานของเด็ก ๆ เป็นอย่างมาก สำหรับในการนำเสนอ นักเรียนมีการคิดหาวิธีการนำเสนอที่น่าสนใจ เช่น เล่นละคร จัดเป็นเกมโชว์

จัดเป็นรายการ "Talk Show" รายการสัมภาษณ์ผู้ทรงคุณวุฒิ บรรยายโดยใช้แผ่นใสประกอบ บรรยายโดยใช้รูปภาพขนาดใหญ่ประกอบ การแสดงหุ่นมือ เป็นต้น นักเรียนพยายามจำบทที่จะต้องพูดโดยมีการเหลือบดูเล็กน้อย ยิ่งกว่านั้นนักเรียนทุกกลุ่มยังคิดหาวิธีที่จะให้ผู้ฟังสนใจฟัง โดยมีของรางวัลมาล่อให้เพื่อน ๆ สนใจฟังมากขึ้น จะเห็นว่านักเรียนส่วนใหญ่จดบันทึกข้อมูลที่เพื่อนนำเสนอ เพื่อตอบปัญหาท้ายชั่วโมง ยิ่งเข้าสู่หน่วยที่ 3 4 และ 5 การเรียนของนักเรียนได้มีการพัฒนาดีขึ้นเป็นลำดับ ยกเว้นเมื่อใช้วิธีการสืบค้นแบบใหม่ อาจทำให้ช้าลงบ้าง แต่ก็ปรับตัวได้เร็ว นอกจากการเรียนที่มีการพัฒนาดีขึ้น นักเรียนยังสามารถประเมินผลตัวเองและเพื่อนได้ค่อนข้างตรงกับอาจารย์ นับว่านักเรียนได้มีการพัฒนาในหลาย ๆ ด้านทั้งพุทธิพิสัย จิตพิสัย ทักษะพิสัย และกระบวนการในการทำงาน

พอนักเรียนขึ้นชั้นประถมศึกษาปีที่ 6 ดิฉันได้สอนนักเรียนรุ่นนี้ ดิฉันทึ่งในความสามารถของนักเรียนเป็นอย่างมาก นักเรียนสามารถทำงานและสร้างองค์ความรู้ด้วยตนเองได้อย่างรวดเร็ว มีระบบในการทำงาน สามารถทำงานได้โดยไม่ต้องขอความช่วยเหลือแนะนำจากครูเท่าใดนัก เมื่อถึงการนำเสนอ นักเรียนมีการเตรียมตัวมาอย่างดี สามารถนำเสนอโดยไม่อ่านเลย นักเรียนสามารถพูดพร้อมกับชี้แสดงส่วนต่าง ๆ เหมือนผู้ใหญ่หรืออาจดีกว่าผู้ใหญ่บางคนเสียอีก พอถึงช่วงสนทนาสัปดาห์ศิษย์-ลูก ผู้ปกครองต่างพอใจและให้การสนับสนุนแนวการจัดการเรียนสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้นี้และยังกล่าวขอบคุณอาจารย์ที่ได้ช่วยจัดการเรียนการสอนที่พัฒนาบุตรหลานของเขาอีกด้วย

เมื่ออาจารย์อ่านถึงตรงนี้แล้ว อาจารย์คงมีกำลังใจขึ้นบ้างต่อการพัฒนาการเรียนการสอนตามแนวการสร้างองค์ความรู้นี้ และดำเนินการในการฝึกนักเรียนให้สามารถสร้างองค์ความรู้ได้ด้วยตนเอง ซึ่งจะเป็นผลดีต่อการพัฒนาเด็กและเยาวชนของชาติให้มีคุณลักษณะที่พึงประสงค์ต่อไป

J J J J

*

"การจัดการเรียนการสอนวิทยาศาสตร์ตามแนวการสร้างองค์ความรู้ (Constructivism)" ในวันที่ 19 และ 20 มกราคม 2545 ณ อาคารอุบล เรียงสุวรรณ โรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ดังรายละเอียดในกำหนดการของประชุมปฏิบัติการดังนี้

2

*